Ценi [Болеслав Прус] (fb2) читать онлайн

Прус Болеслав Ценi (на белорусском языке)

Баляслаў Прус

Ценi

Пераклад: Янка Брыль

Калi на небе датляваюць сонечныя промнi, з зямлi вынырвае змярканне. Змярканне - гэта вялiкая армiя ночы, тысячы нябачных калонаў, мiльярды салдат. Магутная армiя, што спакон веку змагаецца са святлом, разбягаецца кожнай ранiцы, перамагае кожны вечар, пануе ад захаду да ўсходу сонца, а днём, разбiтая, сядзiць у схованках i чакае.

Чакае ў горных безданях i гарадскiх сутарэннях, у лясным гушчары i ў глыбiнях цёмных азёраў. Чакае, хаваючыся ў спрадвечных пячорах зямлi, у шахтах, у равах, у закутках дамоў, у шчылiнах камянiц. Разгоненая i як быццам адсутная, яна напаўняе ўсе схованкi. Сядзiць у кожнай адтулiне кары на дрэвах, у складках чалавечай вопраткi, ляжыць пад найменшай пясчынкай, чапляецца за найтанчэйшую павуцiнку - чакае. Выпуджаная з аднаго месца, iмгненна пераносiцца на iншае, карыстаючыся кожнай нагодай, каб вярнуцца туды, адкуль яе прагналi, уцiснуцца на незанятае месца i залiць сабою ўсю зямлю.

Калi згасае сонца, армiя змяркання густымi шэрагамi высоўваецца са сваiх схованак, цiхая i асцярожная. Запаўняе калiдоры дамоў, сенi i дрэнна асветленыя лесвiчныя пляцоўкi; з-пад шафаў i сталоў выпаўзае на сярэдзiну пакоя i абсядае фiранкi; праз акенцы сутарэнняў i вокны дамоў вылазiць на вулiцы, у глухiм маўчаннi штурмуе сцены i дахi, дзе, затаiўшыся ў шчытах, цярплiва чакае, калi на захадзе паблекнуць ружовыя аблокi.

Яшчэ хвiлiна, i раптам сарвецца агромнiсты выбух цемры - ад зямлi i да неба. Звяры пахаваюцца ў логавах, чалавек уцячэ дахаты; жыццё, як раслiна без вады, скурчыцца i пачне ўсыхаць. Барвы i формы расплывуцца ў небыццi; трывога, памылка i вiна запануюць над светам.

У такiя хвiлiны на пусцеючых вулiцах Варшавы з'яўляецца дзiўная чалавечая постаць, над галавой якое - агеньчык. Хутка бяжыць па тратуары, як быццам цемра гонiцца за iм, пры кожным лiхтары спыняецца на момант i, запалiўшы вясёлае святло, знiкае, як цень.

I так вось кожны дзень. Цi на палях вясна, духмяная ад кветак, цi хмарыцца лiпеньская навальнiца, цi разгуляныя па асеннiх вулiцах вятры ганяюць едкi пыл, цi зiма завiрушыць снягамi - ён заўсёды, абы звечарэла, бяжыць са сваiм агеньчыкам па тратуарах, запальвае агнi, а потым, як цень, знiкае.

Адкуль ты з'яўляешся, чалавеча, i дзе хаваешся так, што мы не бачым тваiх рысаў, не чуем твайго голасу? Цi ёсць у цябе жонка або мацi, што чакае, калi ты вернешся? Або дзецi, якiя, паставiўшы ў кут твой лiхтарык, узлазяць на твае каленi i абдымаюць цябе за шыю? Цi ёсць у цябе сябры, якiм ты расказваеш пра свае радасцi i беды, або хоць знаёмыя, з якiмi ты мог бы пагутарыць пра штодзённыя навiны?

Цi ёсць наогул якi-небудзь дом, дзе цябе можна было б знайсцi? Цi ёсць iмя, якiм цябе можна было б аклiкнуць? Цi ёсць патрэбы i пачуццi, якiя рабiлi б цябе такiм самым, як мы, чалавекам? Цi ты i сапраўды iстота бясформенная, маўклiвая i няўлоўная, што з'яўляецца толькi на змярканнi, запальвае святло, а потым знiкае, як цень?

Мне сказалi, што гэта i сапраўды чалавек, нават далi яго адрас. Я пайшоў у той дом i спытаўся ў дворнiка:

- Цi ў вас тут жыве той, што запальвае вулiчныя лiхтары?

- У нас.

- А дзе?

- У тым вунь закутку.

Закутак быў замкнёны. Я пацiкаваў у акно, аднак убачыў толькi тапчан каля сцяны, а побач з iм, на высокiм кii, лiхтарык. Самога лiхтарнiка не было.

- Скажыце, прынамсi, як ён выглядае.

- А хто яго ведае, - адказаў дворнiк, пацiснуўшы плячыма. - Я сам яго добра не ведаю, - дадаў ён, - бо цэлымi днямi дома яго не бывае.

Праз паўгода я прыйшоў сюды другi раз.

- А сёння лiхтарнiк дома?

- Дзе там! - сказаў дворнiк. - Няма i не будзе. Учора яго пахавалi. Памёр.

Дворнiк задумаўся.

Распытаўшы яго, куды мне ехаць i як знайсцi, я паехаў на могiлкi.

- Пакажыце мне, калi ласка, дзе тут учора пахавалi лiхтарнiка?

- Лiхтарнiка? - перапытаў далакоп. - А хто яго ведае. Учора было трыццаць пасажыраў.

- Ён жа пахаваны ў сектары найбяднейшых.

- Такiх звалiлася аж дваццаць пяць.

- Ды ён жа быў у непафарбаванай труне.

- Такiх прывезлi шаснаццаць.

Такiм чынам, я нi твару лiхтарнiка не ўбачыў, нi прозвiшча не пачуў, нават магiлы яго не знайшоў. I ён пасля смерцi застаўся для мяне тым самым, кiм быў пры жыццi: iстотай, што з'яўлялася толькi на змярканнi, безгалосай i няўлоўнай, як цень.

У змроку жыцця, дзе род людскi мiтусiцца навобмацак, дзе адны разбiваюцца на перашкодах, iншыя спадаюць у бездань, а пэўнай дарогi не ведае нiхто, дзе на аблытанага забабонамi чалавека палюе няшчасны выпадак, галеча, нянавiсць, на цёмным бездарожжы жыцця таксама завiхаюцца лiхтарнiкi. Кожны з iх нясе агеньчык над галавой, кожны на сваёй сцежцы запальвае святло, жыве ў невядомасцi, працуе неацэнены, а потым знiкае, як цень...